Chứng khoán phái sinh là gì? Phân loại & Cách đầu tư thị trường phái sinh chứng khoán

Chứng khoán phái sinh là gì? Đây có phải là kênh đầu tư tạo lợi nhuận nhiều hơn cổ phiếu hay không? Cách chơi chứng khoán phái sinh hiệu quả như thế nào? Ai nên tham gia đầu tư sản phẩm chứng khoán khá mới này?

Đây đều là Top những câu hỏi đã và đang được thảo luận rất sôi nổi trên các diễn đàn kinh tế.

Nếu bạn đọc quan tâm tới thị trường chứng khoán phái sinh, muốn biết kỹ hơn về sản phẩm này, hãy dành ít phút cùng RedBag tìm hiểu ngay trong bài viết sau nhé.

1. Chứng khoán phái sinh là gì?

Chứng khoán phái sinh Việt Nam có mặt từ tháng 8 năm 2017. Từ đó đến nay, sản phẩm chứng khoán này được rất nhiều nhà đầu tư F0 quan tâm và đánh giá cao. 

Tuy nhiên, giữa “ma trận” thông tin, theo các chuyên gia, đừng vội nghĩ đến lợi nhuận khủng nếu như nhà đầu tư chưa hiểu rõ chứng khoán phái sinh là gì cũng cách vận hành của nó.

Chứng khoán phái sinh là kênh đầu tư xuất hiện từ năm 2017 tại Việt Nam.

Về định nghĩa theo Luật Chứng khoán Việt Nam, chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính dưới dạng hợp đồng. Trong hợp đồng này sẽ xác nhận quyền lợi, nghĩa vụ của các bên tham gia về việc thanh toán tài sản, tiền theo mức giá được xác định.

Về định nghĩa dưới góc độ nhà đầu tư, chứng khoán phái sinh chính là hợp đồng tài chính hình thành dựa vào một tài sản như: trái phiếu, cổ phiếu, tiền tệ, hàng hóa, chỉ số thị trường, lãi suất.

Với nhà đầu tư mới, thị trường chứng khoán phái sinh là nơi cho phép họ “dự đoán” và “đặt cược” vào sự giảm hoặc tăng của các tài sản trong tương lai. Nếu “dự đoán” của nhà đầu tư đúng với sự thay đổi này họ sẽ thu về lợi nhuận.

Với những cách định nghĩa trên chúng ta sẽ thấy rằng khi đưa vào yếu tố “dự đoán” và “đặt cược” sẽ kích thích nhiều nhà đầu tư mới hơn. Đây cũng là lý do mà rất nhiều bài báo viết rằng “chơi chứng khoán phái sinh như đánh bạc”.

Trên thực tế, sản phẩm chứng khoán này giúp nhà đầu tư phân tán rủi ro (khác với đánh bạc). Nhưng như muôn vàn kiểu đầu tư sinh lời khác, nếu chúng ta không đủ kiến thức, không hiểu rõ bản chất thì sẽ không an toàn khi đầu tư.

Dưới đây là một số đặc điểm chứng khoán phái sinh mà nhà đầu tư mới cần nắm rõ:

• Có nhiều loại chứng khoán phái sinh và mỗi loại sẽ gắn liền với giá trị của tài sản cơ sở như trái phiếu, cổ phiếu, tiền tệ, hàng hóa…
• Chứng khoán phái sinh không phải để xác nhận quyền sở hữu tài sản mà đơn giản chỉ là hợp đồng cam kết quyền, nghĩa vụ khi có biến động trong tương lai.
• Đầu tư chứng khoán phái sinh thực chất là đầu tư vào sự biến động tăng hoặc giảm của thị giá tài sản (chứ không phải đầu tư vào tài sản trên thực tế).
• Chứng khoán phái sinh mang đến lợi nhuận cao nhưng đi kèm với rủi ro lớn. 

2. Các loại chứng khoán phái sinh trên thị trường phái sinh Việt Nam

Sau khi đã nắm rõ khái niệm chứng khoán phái sinh là gì cùng bản chất của sản phẩm này, chúng ta hãy tìm hiểu về các loại chứng khoán phái sinh nhé.

Có 4 loại chứng khoán phái sinh trên thị trường phái sinh Việt Nam hiện nay.

Trên thị trường chứng khoán phái sinh thế giới hiện nay đang có 4 loại chính như sau:

• Hợp đồng kỳ hạn: Là hợp đồng pháp lý thỏa thuận về việc mua hoặc bán một loại tài sản ở thời điểm nhất định trong tương lai. Đặc điểm của hợp đồng này là mức giá được xác định trước của hai bên.
• Hợp đồng tương lai: Là hợp đồng kỳ hạn nhưng được chuẩn hóa, niêm yết tại Sở Giao dịch chứng khoán.
• Hợp đồng quyền chọn: Là hợp đồng pháp lý trong đó một bên có quyền yêu cầu và một bên có nghĩa vụ bán hoặc mua tài sản theo mức giá được xác định trước trong hợp đồng.
• Hợp đồng hoán đổi: Là hợp đồng ghi rõ sự thỏa thuận giữa hai bên về việc trao đổi dòng tiền này lấy dòng tiền khác.

Tại thị trường Việt Nam, hợp đồng tương lai là sản phẩm đầu tiên được triển khai. Trong đó bao gồm 2 loại: (1) Hợp đồng tương lai trên chỉ số cổ phiếu (VN30 và HNX30); (2) Hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ.

Với các nhà đầu tư cá nhân, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 phổ biến hơn. Ngược lại, hợp đồng tương lai trên trái phiếu chính phủ chủ yếu do các tổ chức giao dịch.

Một số đặc điểm của hợp đồng tương lai chỉ số VN30:

• Về khái niệm, hợp đồng tương lai chỉ số VN30 là sự “dự đoán” và “đánh cược” của nhà đầu tư vào sự giảm hoặc tăng của nhóm cổ phiếu Bluechip trong tương lai.
• Mức giá của hợp đồng tương lai sẽ thay đổi tăng hoặc giảm mỗi ngày - như sự lên xuống của giao dịch cổ phiếu. Tức là trong hợp đồng tương lai lãi hoặc lỗ mỗi ngày sẽ được cộng hoặc trừ theo tài khoản ký quỹ của các bên tham gia.
• Hợp đồng tương lai cho phép nhà đầu tư đặt vị thế bán mua trong ngày để chốt lời. Trường hợp thị trường chứng khoán giảm, nhà đầu tư có thể bán trước rồi mua sau - một kinh nghiệm chơi chứng khoán phái sinh để cân đối rủi ro.
• Thị trường chứng khoán phái sinh có tính biến động nhanh, đòi hỏi nhà đầu tư phải cập nhật tình hình liên tục.
• Hiện tại đã có nền tảng chứng khoán phái sinh ứng dụng công nghệ giao dịch định lượng. Tức với nền tảng này nhà đầu tư có thể cài đặt chế độ tự động chốt lời, cắt lỗ theo “dự đoán”.

3. Phân biệt giao dịch chứng khoán phái sinh (HĐTL) với giao dịch cổ phiếu

Như RedBag đề cập ở đầu bài viết này, chơi chứng khoán phái sinh hiện nay đang được rất nhiều nhà đầu tư quan tâm và bàn luận. Trong đó, đa số nhà đầu tư chỉ quan tâm đến “lợi nhuận khủng” mà quên rằng còn nhiều khoảng trống cần biết đến.

Ví dụ, nếu hỏi một nhà đầu tư F0 chứng khoán phái sinh là gì? Có khác biệt ra sao so với giao dịch cổ phiếu thì có lẽ không nhiều người trả lời chính xác.

Dưới đây là một số đặc điểm để nhà đầu tư mới phân biệt giữa giao dịch chứng khoán phái sinh và giao dịch cổ phiếu:

• Giao dịch hợp đồng tương lai có khái niệm “đáo hạn” (ngày giao dịch cuối cùng). Vì thế, với nhà đầu tư mới cần lựa chọn hợp đồng tương lai có tháng đáo hạn thích hợp với kế hoạch mà mình cần đầu tư sinh lời.
• Giao dịch hợp đồng tương lai cần “ký quỹ” - tức một khoản đặt cọc để đảm bảo hợp đồng hai bên. Tỷ lệ ký quỹ này sẽ được quy định bởi Trung tâm lưu ký. Điều này sẽ khác với giao dịch cổ phiếu: không đặt cọc mà cần đủ tiền để mua.
• Khi tham gia hợp đồng tương lai nhà đầu tư chấp nhận cơ chế thanh toán mỗi ngày. Tức theo hợp đồng, lãi hoặc lỗ mỗi ngày sẽ được cộng hoặc trừ trực tiếp vào ký quỹ trước đó.
• Nếu tài khoản đầu tư chứng khoán phái sinh lỗ ròng, thì nhà đầu tư phải thanh toán khoản lỗ này trước 9 giờ sáng ngày hôm sau. Nếu tài khoản lãi ròng, thì nhà đầu tư sẽ nhận được lãi trước 11 giờ sáng ngày hôm sau.

Tóm lại, các hợp đồng tương lai sẽ có những bảng giá riêng. Nhà đầu tư khi tham gia sẽ phải “dự đoán” về sự tăng giảm các chỉ số để đặt lệnh, khớp lệnh giao dịch. Nếu “dự đoán” tăng thì nhà đầu tư sẽ mua, ngược lại nếu “dự đoán” giảm thì họ sẽ bán.

Tại Việt Nam, hợp đồng tương lai là sản phẩm chứng khoán phái sinh đầu tiên.

Khi so với giao dịch cổ phiếu, rõ ràng chúng ta thấy ưu điểm của giao dịch chứng khoán phái sinh như sau:

• Nhà đầu tư không cần bỏ toàn bộ số tiền như giao dịch cổ phiếu. Ngược lại họ chỉ cần ký quỹ một phần nhưng được giao dịch với giá trị gấp nhiều lần số tiền này.
• Giao dịch hợp đồng tương lai rất linh hoạt, số lượng niêm yết không giới hạn.
• Lợi nhuận được tính trực tiếp vào tài khoản hằng ngày.
• Tính thanh khoản của hợp đồng tương lai cao hơn.
• Tính rủi ro ngày càng giảm do có sự quản lý của Trung tâm lưu ý, sở giao dịch…

4. Ký quỹ là gì? Cơ chế hoạt động ký quỹ

Khi tham gia thị trường chứng khoán phái sinh nhà đầu tư cần ký quỹ - một điều hoàn toàn khác biệt với cổ phiếu.

Ký quỹ trong thị trường phái sinh chứng khoán là khoản đặt cọc - tài sản để đảm bảo các bên tham gia hợp đồng tương lai sẽ thực hiện đúng nghĩa vụ. Về tỷ lệ ký quỹ Trung tâm lưu ký sẽ trực tiếp ra quy định cho mỗi loại hợp đồng khác nhau.

Trong trường hợp nếu nhà đầu tư không nộp đủ số tiền đặt cọc này thì sẽ có bộ phận nhắc nhở để hoàn tất (bị gọi ký quỹ). Nếu trong một khoảng thời gian như yêu cầu mà nhà đầu tư vẫn không hoàn tất thì sẽ mất vị thế đối với  hợp đồng tương lai.

Khi đầu tư chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư cần ký quỹ.

5. Cơ chế thanh toán hàng ngày trong chứng khoán phái sinh như thế nào?

Cơ chế thanh toán hằng ngày là một trong những ưu điểm của chứng khoán phái sinh. Đây cũng là điều được rất nhiều nhà đầu tư bàn luận trên khắp các diễn đàn. Tuy nhiên, hãy nhớ rằng “con dao hai lưỡi này” sẽ nguy hiểm nếu chúng ta không hiểu rõ.

Có thể thấy điều này khá rõ trên mạng xã hội Facebook. Rất nhiều hội, nhóm được lập ra để lôi kéo người khác chơi chứng khoán phái sinh. Ở đó, đa số các Admin không đề cập phái sinh chứng khoán là gì, có những rủi ro nào… mà chỉ nói “thanh toán hàng ngày”.

Vậy cơ chế thanh toán hàng ngày là gì? Là mỗi nhà đầu tư khi tham gia sẽ phải thực hiện lãi lẫn lỗ phát sinh mỗi ngày. Cụ thể như sau:

• Nếu tài khoản nhà đầu tư lời thì nhà đầu tư sẽ nhận được đủ số lãi sau 11 giờ sáng ngày hôm sau.
• Nếu tài khoản nhà đầu lỗ thì nhà đầu tư sẽ phải thanh toán số tiền lỗ này chậm nhất đến 9 giờ sáng ngày hôm sau.

Như vậy, cơ chế thanh toán hàng ngay trong chứng khoán phái sinh có tính “hai mặt”. Một bên cho phép nhà đầu tư thu lợi về tức thì, nhưng một bên sẽ trừ thẳng trực tiếp vào tài khoản mà nhà đầu tư đã ký quỹ.

Đây là một điều mà nhà đầu tư mới cần nắm rõ trước khi tìm hiểu cách chơi chứng khoán phái sinh. Bởi thực tế “50/50” này cho chúng ta biết rằng, lợi nhuận nhanh từ chứng khoán phái sinh là có thật - nhưng rủi ro đi kèm cũng có thật.

Đầu tư chứng khoán phái sinh lợi nhuận nhanh nhưng rủi ro cũng lớn.

6. Quy mô hợp đồng hàng hóa phái sinh tính như thế nào?

Tương tự giá cổ phiếu, quy mô hợp đồng hàng hóa phái sinh sẽ cho biết giá trị mà nhà đầu tư tham gia là bao nhiêu. Theo đó công thức tính sẽ như sau:

Quy mô hợp đồng = giá hợp đồng tương lai x hệ số nhân

Ngoài công thức trên, khi tham gia đầu tư chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư cần nắm 2 loại tỷ lệ: Tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ và Tỷ lệ tài khoản phái sinh. Cụ thể hơn như sau:

• Tỷ lệ sử dụng tài sản ký quỹ = giá trị ký quỹ yêu cầu / giá trị tài sản ký quỹ hợp lệ
• Tỷ lệ sử dụng tài khoản phái sinh = Giá trị ký quỹ yêu cầu / giá trị tài sản ròng hợp lệ.

Trong đó, giá trị ký quỹ yêu cầu = IM + VM + DM. Với  IM là ký quỹ ban đầu đúng như quy định của Trung tâm lưu ký; VM là giá trị lỗ ròng; DM là ký quỹ chuyển giao.

Ngoài ra, tùy vào từng công ty chứng khoán sẽ có những quy định về mức an toàn, cảnh báo lẫn cách xử lý với từng tỷ lệ trên.

• Mức an toàn: Lúc này nhà đầu tư có quyền giao dịch tối đa trong chứng khoán phái sinh.
• Mức cảnh báo: Nếu vượt quá tỷ lệ này, thì công ty chứng khoán sẽ yêu cầu bổ sung ký quỹ và nhà đầu tư cần nộp thêm tiền (hoặc đóng bớt vị thế).
• Mức xử lý: Lúc này nhà đầu tư bị rút quyền giao dịch.

7. Đầu tư Chứng khoán phái sinh có an toàn không?

Trước khi trả lời câu hỏi này chúng ta hãy dành thời gian dạo một vòng qua các diễn đàn, báo chí, các hội nhóm về chứng khoán phái sinh. Ở đó chúng ta sẽ thấy việc đầu tư chứng khoán phái sinh có an toàn hay không phụ thuộc vào nhiều yếu tố.

Ví dụ, chúng ta có thể bắt gặp nhiều bài báo như: Chơi chứng khoán phái sinh như đánh bạc; Phiên giao dịch bất thường của chứng khoán phái sinh… Ở những bài viết này chúng ta dễ dàng nhận thấy đầu tư chứng khoán phái sinh rất rủi ro.

Vì sao nhiều người cho rằng chứng khoán phái sinh kém an toàn như thế? Câu trả lời nằm ở việc chúng ta chưa hiểu rõ bản chất chứng khoán phái sinh là gì. Cụ thể, cụm từ “đặt cược” dễ khiến chúng ta đánh đồng sản phẩm đầu tư này với “đánh bạc”.

Ngoài ra, hiện nay chứng khoán phái sinh cũng bị lạm dụng hoặc một số cá nhân dùng để lừa đảo. Đã có nhiều trường hợp kêu trời vì khi tham gia không có “nguồn tin lái phái sinh”. Hoặc một số người mất trắng cả vốn - điều mà nếu mua cổ phiếu ít ra bạn còn nắm trong tay một “tài sản” nhất định.

Nhưng cũng có thể nói rằng đầu tư chứng khoán phái sinh là an toàn nếu nhà đầu tư là người hiểu biết. Và để có được sự hiểu biết này thì mỗi nhà đầu tư phải tự trang bị kiến thức cho mình và rút ra được những kinh nghiệm chơi chứng khoán phái sinh quý báu.

Cụ thể, theo lời khuyên của một số chuyên gia, để chơi chứng khoán phái sinh an toàn cần nắm rõ một số điều như sau:

• Nắm rõ bản chất chứng khoán phái sinh là gì, đặc điểm của sản phẩm này, và các thông tin liên quan thị trường phái sinh. Hay nói cách khác, nhà đầu tư phải có kiến thức về chứng khoán phái sinh.
• Đọc và hiểu kỹ hướng dẫn chơi chứng khoán phái sinh trước khi đầu tư.
• Chọn công ty chứng khoán uy tín để bỏ vốn và kiếm lời.
• Nhà đầu tư cần có tâm lý vững vàng, tránh giao dịch quá nhiều vì ham lợi theo biến động sẽ khiến thua lỗ nặng.

Cần hiểu rõ thị trường phái sinh trước khi chính thức đầu tư.

8. Nên đầu tư chứng khoán phái sinh ở đâu? Cách đầu tư thị trường phái sinh

Dù xuất hiện khá muộn nhưng chứng khoán phái sinh đã và đang thu hút rất nhiều nhà đầu tư. Điều này bắt nguồn từ khả năng sinh lời của sản phẩm này cao hơn các sản phẩm khác.

Nếu bạn là một nhà đầu tư kinh nghiệm, đã nắm rõ về thị trường phái sinh và muốn đầu tư thì có lẽ đã biết chọn nơi nào để đồng hành. Còn nếu bạn là nhà đầu tư mới, muốn chơi chứng khoán phái sinh có thể chọn một số nơi như sau:

• Các sản giao dịch chứng khoán
• Sở giao dịch chứng khoán
• Các công ty chứng khoán
• Ngân hàng

Một số giấy tờ cần chuẩn bị để mở tài khoản chứng khoán phái sinh:

• Bản photo CMND/ CCCD công chứng
• Đơn mở tài khoản
• Mẫu xác thực chữ ký
• Bản đăng ký dịch vụ
• Hợp đồng giao dịch ký quỹ

Lưu ý, hiện nay có khá nhiều tổ chức, cá nhân kêu gọi đầu tư chứng khoán phái sinh với lãi khủng, các nhà đầu tư mới cần cẩn trọng. Bởi chỉ có 4 địa chỉ trên là đảm bảo lợi ích tài sản của nhà đầu tư.

Để bắt đầu đầu tư chứng khoán phái sinh, nhà đầu tư mới thực hiện tương tự các bước mở tài khoản chứng khoán. Với những nhà đầu tư đã có tài khoản tại các công ty chứng khoán thì chỉ cần liên hệ tổng đài là sẽ được hỗ trợ ngay.

Dưới đây là các bước cơ bản để mở tài khoản chứng khoán phái sinh Online tại  các công ty chứng khoán như SSI, VPS, chứng khoán Yuanta, chứng khoán Mirae Asset:

• Bước 1: Chọn “Đăng ký” (trên Website các công ty chứng khoán)
• Bước 2: Chọn loại tài khoản phái sinh
• Bước 3: Xác nhận và bổ sung giấy tờ
• Bước 4: Đăng ký dịch vụ
• Bước 5: Ký hợp đồng

Các bước mở tài khoản chứng khoán phái sinh khá đơn giản.

Cuối cùng, chứng khoán phái sinh là gì nên là khái niệm đầu tiên mà các nhà đầu tư cần hiểu cặn kẽ trước khi “bỏ vốn”. Sau đó hãy tạm gác lại những con số lợi nhuận khủng và tìm hiểu thật kỹ về tính biến động của thị trường này để biết rằng kênh đầu tư nào cũng đi kèm rủi ro nhất định.

RedBag hy vọng rằng qua bài viết này sẽ phần nào giúp các nhà đầu tư mới hiểu rõ hơn cách chơi chứng khoán phái sinh hiệu quả và an toàn, từ đó tìm được cho mình hướng đi đúng đắn, phù hợp nhất.

Mời bạn đọc thêm:

>> Các chỉ số chứng khoán quan trọng nhất

>> Các thuật ngữ trong chứng khoán